Uzmanlar uyarıyor: “Zekâ yalnızca IQ değildir”

Zeka kavramı, uzun yıllar boyunca yalnızca IQ testleri ve akademik muvaffakiyet ile ölçüldü. Lakin uzmanlar, bu yaklaşımın artık yetersiz olduğunu belirtiyor. Klinik Psikolog Sümeyye Üstün, “Zekâ, sırf sorun çözme değil; insanı, duyguyu ve hayatı anlayabilme becerisidir” diyerek, klasik tariflerin artık yetersiz kaldığını vurguladı. İşte uzman isimden dikkat çeken açıklamalar…

Zekâ denince çoğumuzun aklına süratli düşünme, sorun çözme ya da akademik muvaffakiyet gelir. Bilhassa matematik, geometri üzere alanlarda başarılı olmak, zekânın kıymetli bir göstergesi olarak kabul edilir. Halbuki zekâ, bundan çok daha geniş bir kavramdır. Zekâ yalnızca bir testin puanı değil; hayatı manaya, hislere dokunma ve insan ilgilerini sezebilme hüneriyle de ilgilidir.

ZEKA TEK BİR ŞEY DEĞİL: ÇOKLU ZEKA KURAMI

Zekâdan bahsederken Harvard Üniversitesi’nden Howard Gardner’in ismini anmadan geçmeyelim. Uzun yıllar boyunca zekâ, tek bir ölçütle değerlendirildi: IQ puanı. Meğer Gardner, zekânın sadece sayılarla ölçülemeyeceğini fark etti ve çoklu zekâ kuramını ortaya koydu. Gardner’a nazaran her beşerde birden fazla zekâ çeşidi bulunur ve bunların her biri farklı biçimlerde gelişir. Bunlar kısaca şöyledir:

1. Sözel-dilsel zekâ: Söz gücü, yazma ve konuşma hüneri.

2. Mantıksal-matematiksel zekâ: Tahlil yapma, neden-sonuç alakalarını kurma.

3. Görsel-uzamsal zekâ: Hayal gücü, halleri ve yeri algılama mahareti.

4. Bedensel-kinestetik zekâ: Vücut farkındalığı, hareket ve el marifetleri.

5. Müzikal zekâ: Ritim, ses ve melodi hassaslığı.

6. Toplumsal (kişilerarası) zekâ: Diğerlerini manaya, empati kurma, ilgi yönetme.

7. İçsel (içedönük) zekâ: Kendi hislerini tanıma, içgörü kazanma.

8. Doğasal zekâ: Tabiat, canlılar ve etrafla bağ kurma hassaslığı.

Bu kurama nazaran herkesin zekâsı kendine mahsus bir mozaik üzeredir. Kimimiz sözcüklerle, kimimiz hislerle, kimimiz hareketle ya da renklerle düşünürüz. Bu bakış açısı, “zeki olmanın” yalnızca imtihan başarısı değil, ömrün farklı alanlarında mana kurabilme hüneri olduğunu gösterir.

BİLİNÇDIŞININ SESSİZ KATKISI

Zekâ, yalnızca “nasıl düşündüğümüzle” değil, birebir vakitte “neden o denli düşündüğümüzle” de ilgilidir. Yani zekâ, hem zihinsel hem de duygusal bir süreçtir — ve insanın iç dünyasıyla yakından temaslıdır.

Örneğin, bir insan kuvvetli bir örüntü olarak beşerlerle sıkı münasebetler kurmak yerine tabiatla ya da sanatla daha düzgün bağlantılar kuruyorsa, bunun o kişinin iç dünyasına dair bir manası vardır. Kişilik örüntüleri, hangi zekâ cinsinin ortaya çıktığını ve bunun dinamiğini

anlamamızda değerli bir datadır. Bu sebeple her kişilik yapısının zekayı kullanma biçimi birebir olmayacaktır. Bu manada her bir insan, değişik bir dünyadır.

ZEKA BAZEN BİR KORUNMA YOLU DA OLABİLİR

Zekâ her vakit saf bir merakla kullanılmaz; bazen de duygusal acıdan korunmanın bir yolu haline gelebilir. Birtakım beşerler çok düşünür, çok tahlil eder, her şeyi denetim altında tutmaya çalışır. Bu durum, geçmişte duygusal olarak zorlayıcı tecrübeler yaşamış bireylerde sık görülebilir. Bilhassa bunun hayatın birtakım alanlarında daha fazla kümelendiğini görebiliriz. Örneğin, kimi insan partner münasebetlerinde daima tahlil eden bir yapıya bürünür, kimi insan işle ilgili münasebetlerinde daima tahlil eden bir yapıya bürünür. Kimi insan para konusunda çok daha hassastır, kimi insan hislerle ilgili hususlarda çok daha hassastır. Bu türlü bir çok tahlil durumunda zihin, duygusal acıdan kaçınmak için bir tıp “sığınak” fonksiyonu görebilir.

Aşırı düşünme ve zekâ yoluyla hayatta hangi fonksiyonu yerine getirdiğimiz yahut neyden kaçıyor olabileceğimiz kıymetli bir soru olarak karşımızda durmaktadır. Bu demek değildir ki düşünmek, zeki olmak yanlış bir şeydir. Fakat şu demektir: Kişi kendini tanıdıkça, his ve tecrübelerini derinlemesine keşfettikçe içe bakışını arttırabilir ve çektiği ruhsal ızdırabı tanımlayabilir. Böylelikle bu ızdırabın desteklerini güçlendirebilir.

DUYGUSAL ZEKAYI BESLENMENİN YOLLARI

Zekâyı geliştirmek yalnızca okumak ya da yeni şeyler öğrenmekle değil; duygusal farkındalıkla da olur. Günlük ömürde bu farkındalığı güçlendirmek için yapabileceğimiz birtakım küçük şeyler vardır:

– Bir mevzuyu çabucak çözmek yerine biraz durup hislerinize kulak verin.

– Konuşmaktan çok dinlemeyi deneyin (Cevap vermek için değil, muhatabınızın ne dediğini duymak için).

– Farklı düşünen beşerlerle sakin bir biçimde sohbet edin.

– Meraklarınızı canlı tutun ve peşinden gidin.

– Sessiz anlarda çabucak sessizliği doldurmak yerine zihninizin neler söylediğini, aklınıza nelerin geldiğini fark etmeye çalışın.

Bu küçük farkındalıklar, zekânın duygusal tarafını besler. Bunlar kolay ve kolay üzere görünen fakat insanı basitçe derin hislere soktuğu için gerçekte yapması güç olabilen şeylerdir. O kadar güç olmasaydı, kimi hislerden kaçmak için günlük

hayatta farkında olmadan birçok savunmaya başvuruyor olmazdık. Size güç gelen noktalarda uzman takviyesi almaktan çekinmeyin.

KENDİNİZE ŞUNU SORABİLİRSİNİZ:

“Zekâmı daha çok ne için kullanıyorum? Anlamak için mi, kendimi korumak için mi, koruyorsam neyden koruyor olabilirim?”

Klinik Psikolog

Sümeyye Üstün